‘Wahnsinn!’
We fietsen over de kasseien van Prenzlauer Berg. Na de Wende betrokken artiesten en creatievelingen errond goedkope flats in negentiende-eeuwse herenhuizen. Op de Bornholmer Brücke gaan we op een helrode bank zitten. Uit een luidspreker borrelt een woord op: ‘Wahnnsin!’ De kunstenaar heeft de vreugdekreet gesampled die hier op 9 november 1989 ontelbare keren te horen was toen even voor middernacht de slagbomen omhoog gingen. Nadat de regeringswoordvoerder in het nieuws de grens per vergissing met onmiddellijke ingang open had verklaard, liep het storm bij de overgangen. De grenswachters konden de mensenstroom niet tegenhouden. Na de euforie kwam de moeilijke aanpassing. De jongeren grepen hun kansen, maar veel dertigers en veertigers konden niet aarden in onze multiculturele 24-urenmaatschappij en misten de trein.
Op de Bornholmer Brücke kijken we uit over de stad. De S-Bahn scheerde hier aan een rotvaart langs de Muur om ontsnappingen te vermijden. Naast de spoorweg ontluiken de kerselaars die Japanse burgers na de hereniging uit vreugde aan de stad schonken. De Schwedestrasse verloor een volledige huizenrij aan de Muur en de Kopenhagenerstrasse liep jarenlang dood. Het hoekhuis heeft een oude foto voor het venster. Tegen de gevel zien we waar de schrikdraad was bevestigd. Al vijftig meter voor de grens was er een wachtpost. Tot de laatste huizen kreeg je alleen toegang met een speciale vergunning. Onze fietstocht gaat verder langs het Mauerpark, het Gedenkteken voor de Muur in Bernauer Strasse en de Brandenburger Tor. Het symbool van Duitsland stond 28 jaar in niemandsland. We eindigen bij de grenspost waar op een haar na de Derde Wereldoorlog begon: Checkpoint Charlie.
‘De DDR was niet grappig’
Bij Checkpoint Charlie poseren een Amerikaanse en Russische nepsoldaat gretig met de toeristen. De carnavaleske sfeer contrasteert met de hoogspanning die hier in 1961 heerste. Na een grensincident stonden de Russische en Amerikaanse tanks schietklaar tegenover elkaar. In extremis werd de gewapende confrontatie afgeblazen. Het museum besteedt natuurlijk aandacht aan die episode. Zaaltjes en zalen volgen elkaar op, de hoeveelheid officiële documenten, brieven, getuigenissen, foto’s en kunstwerken is niet te overzien. Bij elk bezoek blijven je andere verhalen bij. We zien twee foto’s van jonge grenswachters. Ze lachen naar het westen en kijken nors naar het oosten. ‘Dit museum is altijd een aanklacht geweest tegen de Muur, niet tegen zijn bewakers’, zegt de directrice. ‘Zonder hun menselijkheid waren er veel meer slachtoffers gevallen.’ Er ontstond een aangrijpend museum over de strijd tegen de Muur. Tunnels, duikflessen, katrollen, luchtballonnen, gepantserde auto’s, holle surfplanken of radiomeubels: de creativiteit van de vluchtelingen stond in verhouding tot hun wanhoop. ‘De Muur was de creatie van een regime dat zijn burgers opsloot en hen doodschoot als ze probeerden te ontsnappen. De DDR was niet grappig.’
‘Grosse Klasse’
Waarom loopt iedereen in het DDR Museum dan te glimlachen? De DDR was bijwijlen hilarisch! Ossi-rock, absurde jongerenmode, tuinkabouters in volkstuintjes, reclamespotjes voor de Trabant-auto's en luxesigaren voor het merk ‘Grosse Klasse’, ongetwijfeld een marxistische woordspeling. Ongeveer 25.000 objecten mag je betasten en besnuffelen. Ze zitten opgeborgen in kasten die op typisch Oost-Duitse betonnen woonblokken lijken. In een nagebouwd DDR-flatje kun je televisiekijken of de telefoon opnemen. In de keuken trekken uitgelaten Oost-Duitse vrouwen alle kasten open. In hun vrolijkheid schemert weemoed door om hun verdwenen vaderland. Het jonge DDR Museum grossiert in lovende kritieken omdat het dagelijkse leven in de DDR toont zoals het was. Hands on, met een knipoog, maar zonder goedkope spot. De tentoonstelling eindigt met een virtuele rit in een Trabant. Wij verkiezen de echte ervaring en stappen bij Trabi-Safari in een heuse Trabant cabrio deluxe – het bestond! Het konvooi van felgekleurde wagentjes trekt zich aarzelend op gang en tuft langs Checkpoint Charlie. De gids rijdt voorop en vertelt wetenswaardigheden door de intercom. Onze één uur durende rondrit gaat onder meer langs de Alexanderplatz, de communistische praalboulevard Karl Marx en de East Side Gallery. Het langste stuk Muur dat bewaard bleef, is versierd met kunstwerken. De 'landmark' van Oost-Berlijn, de 365 meter hoge televisietoren, is overal te zien.
‘Ich bin ein Berliner’
In het Kennedy Museum blikken we terug op dat andere lichtpuntje in de geschiedenis van de Muur: Kennedy’s bezoek aan Berlijn. Langs het presidentiële parcours stonden twee miljoen toeschouwers. Mensen die erbij waren, herinneren zich elk detail. West-Berlijn was een eiland in een communistische zee. Met de uitspraak ‘Ich bin ein Berliner’ verklaarde Kennedy zich solidair met Berlijn. In het strakke witte interieur komt de grootste collectie Kennedyfoto’s van Europa goed tot haar recht. We bekijken de film over het bezoek aan Berlijn, ontdekken de gelijkenissen tussen Kennedy en Obama en staan stil bij het aandoenlijke spiekbriefje met de Engelse transcriptie van de legendarische woorden: ‘Ish bin ein bearleener.’ Aanvankelijk had Kennedy een mildere toespraak gepland. Maar toen hij bij de Brandeburger Tor, tegenover het huidige Kennedymuseum, voor het eerst de Muur zag, was hij zo geschokt dat hij de tekst herschreef. De uitzinnige massa maakte een diepe indruk op de president. Op het vliegtuig zei hij tegen Jacky: ‘We will never have a day like this one as long as we live.’
‘Achtung! Sie verlassen jetzt West-Berlin!’
Nergens bleef de Koude Oorlog meer tastbaar dan in de Berlijnse ondergrond. Berliner Unterwelten exploreert deze kille, verborgen wereld al jaren en organiseert de rondleidingen. Bij het station Gesundbrunnen dalen we af in een oude, als museum ingerichte schuilkelder. De lage ingang heeft zigzaggende punten muren om de schokgolven van een explosie op te vangen en is beschilderd met fluorescerende verf, die je bij een black-out de weg wijst. ‘Een stad splits je niet op een dag’, zegt onze gids. ‘Gas-, elektriciteits- en waterleidingen waren al doorgeknipt voor de bouw van de Muur. Ook ontsnappen via het riool of de metro werden onmogelijk gemaakt.’ U-Bahn 8, die onder ons voorbij raast, duikt bij de volgende halte Oost-Berlijn in om uiteindelijk terug in West-Berlijn uit te komen. De lijn bleef open, maar stopte niet meer in de oostelijk spookstations. Via een ondergrondse gang komen we in het metrostation Gesundbrunnen. We treinen naar Bernauer Strasse en wandelen over de asfaltweg waar vroeger de grenspolitie reed. De Muur is een slappe benaming voor de ondoordringbare barrière van beton, prikkeldraad, greppels en wachttorens die het DDR-regime rond West-Berlijn legde. De Bernauer Strasse lag op de grens. De straat hoorde bij het Westen, de huizen aan de zuidkant bij het Oosten. Op de ochtend van de scheiding sprongen bewoners uit hun venster naar het Westen en werden er door de brandweer opgevangen. Later werden de huizen gesloopt. In de vroege jaren 1960 had Berlijn professionele tunnelgravers. Tunnel 29 en Tunnel 57 werden genoemd naar het aantal mensen dat erdoor vluchtte. Vele ontsnappingen liepen echter dramatisch af.
